Huế đẹp không chỉ vì dòng sông Hương thơ mộng và phong cảnh hữu tình. Huế còn đẹp bởi Huế có một hệ thống di sản kiến trúc, văn hóa dày đặc và phong phú. Bên cạnh những kiến trúc thành quách, cung đình, lăng tẩm… của vương triều phong kiến xưa, Huế còn có một di sản kiến trúc khác – đó là nhà vườn – một dấu ấn đậm nét vừa mang nét tinh hoa quý tộc, lại vừa có màu sắc dân gian truyền thống.
Từ lối vào nhìn ra, phía ngoài cổng là dòng sông Hương
Kiến trúc chính là ngôi nhà rường 3 gian 2 chái, với hồ nước lớn xây bằng gạch ở phía trước.
Nhà vườn Huế là một loại hình kiến trúc đặc sắc, riêng biệt và vẫn tồn tại cùng cuộc sống, cùng thời đại chứ không chỉ là dĩ vãng. Trong hàng trăm, hàng ngàn những nhà vườn từ thành nội ra ngoại ô, thì tiêu biểu nhất là nhà vườn An Hiên, nơi còn lưu giữ được gần như nguyên vẹn hình thái quy hoạch – kiến trúc, môi trường, và thể hiện một cốt cách văn hóa của người dân cố đô.
Hiên nhà với những hàng cột gỗ kê trên chân tảng hình vuông
Lịch sử lâu đời cùng những thăng trầm của một ngôi nhà
An Hiên – chiết tự là “hiên nhà bình an”. Nhà vườn An Hiên nằm ở bờ bắc sông Hương, phía tây kinh thành, thuộc vùng đất Kim Long, nơi xưa kia là thủ phủ của các chúa Nguyễn (nay là địa chỉ số 58 Nguyễn Phúc Nguyên, P.Hương Long, TP.Huế). Cũng như kinh thành và nhiều kiến trúc khác ở Huế, nhà vườn An Hiên cũng quay ra dòng sông Hương thơ mộng và cách không xa ngôi chùa Thiên Mụ nổi tiếng.
Tấm bình phong trước nhà có hoa văn hình chữ “Thọ”
Nhà vườn An Hiên có lịch sử khá lâu đời, và dù mang tên An Hiên, nhưng lại có số phận thăng trầm và qua tay nhiều chủ nhân. Theo tài liệu của gia đình, thì trước năm 1895, gia chủ sớm nhất là một công chúa con vua Dục Đức (khi đó dinh cơ này là phủ công chúa). Người chủ tiếp theo là ông Phạm Đăng Khanh (còn gọi là Phạm Đăng Thập), cháu của đại thần Phạm Đăng Hưng thời Gia Long (ông Khanh là cháu gọi bà Thái hoàng Thái hậu Từ Dũ (Phạm Thị Hằng) bằng cô ruột. Năm 1920, ông Khanh bán toàn bộ khu vườn nhà cho người chủ nhân mới là bà Khâm Điệp. Năm 1936, ông Tham Tề – con trai bà Khâm Điệp bán cho ông Tuần Vũ Nguyễn Đình Chi (bấy giờ giữ chức Tuần phủ Hà Tĩnh). Ông Nguyễn Đình Chi mất năm 1940 ở tuổi 51, vợ ông là bà Đào Thị Xuân Yến thừa kế và tiếp tục quản lý, gìn giữ khu nhà vườn.
Chi tiết trang trí trên bờ mái
Chính bà Xuân Yến là chủ nhân lâu nhất, gìn giữ toàn vẹn nhất và đã nâng cao giá trị nhà vườn An Hiên cho tới khi bà qua đời vào năm 1997. An Hiên đã gắn liền với tên tuổi và sự nghiệp của người nữ chủ nhân này – một người yêu nước, một nhà hoạt động chính trị xã hội đã có nhiều đóng góp cho quê hương Huế. Tuy nhiên, phần lớn thời gian khi An Hiên thuộc sở hữu của bà Đào Thị Xuân Yến là lúc đất nước có chiến tranh, những biến động thời cuộc ở Huế cũng ảnh hưởng không nhỏ đến ngôi nhà. Có thời gian An Hiên đã đóng cửa bỏ hoang và chịu nhiều hư hỏng, mất mát.
Hoa văn được chạm trổ tinh tế ở kèo hiên
Kiến trúc mẫu mực hòa mình vào thiên nhiên
An Hiên là một kiến trúc tiêu biểu, mẫu mực của nhà vườn xứ Huế, hòa quyện cùng thiên nhiên và được quy hoạch tuân thủ theo những nguyên tắc phong thủy của kiến trúc truyền thống Phương Đông. Hướng chính của nhà quay ra phía sông Hương. Toàn bộ khuôn viên có hình gần vuông, rộng gần 5.000m2, luôn xanh ngắt màu cây lá. Cổng của khu nhà vườn phía ngoài có dáng vẻ khiêm nhường, ẩn sau những vòm cây rợp bóng. Cổng được xây bằng gạch cuốn vòm với những đường nét cổ kính đặc trưng của kiến trúc Huế. Phần cuốn vòm trên cánh cổng có trang trí hình hổ phù, hai bên trụ cổng là đôi câu đối, phía trên vòm cổng là một bức hoành cuốn thư nổi có hai chữ An Hiên. Tất cả các chi tiết trang trí này đều được khảm sành sứ. Phía trên cổng là hình hai con dơi sải cánh. Hai cánh cổng gỗ có kiến trúc “thượng song hạ bản” mở ra dẫn vào bên trong…
Bộ khung với kết cấu gỗ chuẩn mực của thể loại kiến trúc nhà rường. Không gian rất lớn về cả chiều rộng và chiều sâu
Từ cổng vào nhà đi qua một lối nhỏ dưới những vòm cây mơ đan vào nhau, tạo nên chiều sâu và một cảm giác tĩnh lặng, trang nghiêm. Bố cục của ngôi nhà và các hạng mục phụ trợ cùng khu vườn rất chặt chẽ, hợp lý với tỷ lệ kiến trúc đẹp, phù hợp cảnh quan. Phía trước nhà, nơi kết thúc lối đi với hai hàng mơ là một tấm bình phong có vai trò như một “tiền án” trước nhà. Sau bức bình phong là một bể nước thả hoa súng, đây là yếu tố “minh đường” trong phong thủy. Kiến trúc chính là một ngôi nhà rường 3 gian 2 chái nằm gần như ở trung tâm khu vườn. Ngôi nhà rộng 135m2, có kiến trúc mẫu mực của kiến trúc truyền thống nói chung và thể loại nhà rường Huế nói riêng. Toàn bộ hệ khung kết cấu nhà được làm bằng gỗ, liên kết mộng hoàn toàn. Có tất cả 48 cột, cùng hệ thống vì kèo được làm bằng gỗ mít chạm trổ hoa văn tinh xảo; đòn tay gỗ kiền kiền; ván ngăn trong nhà gỗ lim. Các cột được gối trên những bệ đá hình vuông. Mái lợp ngói liệt nhiều lớp, bờ nóc hai bên đắp rồng chầu, ở giữa đỉnh mái có hình hoa sen…
Lòng nhà sâu với 5 hàng cột
Không gian nội thất của ngôi nhà được phân chia rõ ràng theo chức năng sử dụng. Gian giữa là gian thờ, với nguyên tắc bài trí: “tiền Phật hậu linh” (thờ Phật phía trước, thờ tổ tiên phía sau), hai gian hai bên là nơi tiếp khách theo nguyên tắc “tả nam hữu nữ”, hai chái nhà cũng tương tự, là nơi ở và sinh hoạt của nam (bên trái) và nữ (bên phải), theo quan niệm xưa thời phong kiến. Điều đặc biệt, ngôi nhà có nhiều kỷ vật rất quý của cung đình triều Nguyễn. Đó là bức hoành phi đề 4 chữ “Văn Võ Trung Hiếu” do vua Bảo Đại ban cho gia đình năm 1937, hiện đang treo ở gian giữa, và nhiều bài thơ của Vua Thành Thái, hiện cũng được treo ở nơi tiếp khách trong nhà.
Bức hoành phi đề 4 chữ “Văn Võ Trung Hiếu” do vua Bảo Đại ban năm 1937
Chốn bình yên với cây cối 3 miền, hoa trái 4 mùa
Không chỉ là một ngôi nhà đặc biệt lưu dấu nhiều thế hệ danh gia vọng tộc, không chỉ là một công trình kiến trúc đẹp hòa quyện cùng cảnh quan thơ mộng, An Hiên thực sự còn là một không gian sinh thái, một vườn cây đây hương sắc của 3 miền đất nước với hoa trái 4 mùa.
Nhiều hàng cây, gốc cây nơi đây đã có hàng chục năm tuổi, như hàng mơ ở lối vào được trồng từ những năm 1940. Nhiều loại cây ăn quả, nhiều giống cây quý hiếm khắp 3 miền cũng được đưa về đây tụ hội. Có thể kể tới những măng cụt, sầu riêng, thanh long… của miền Nam; mơ, hồng, vài thiều… của miền Bắc; thanh trà, dâu, vả… của miền Trung và Huế. Có những gốc cây thật đặc biệt, như cây hồng xiêm Tiên Điền do cụ Nghè Mai – chắt nội đại thi hào Nguyễn Du mang từ quê hương Nghi Xuân – Hà Tĩnh tặng Tuần Vũ Nguyễn Đình Chi. Đây là một loài hồng quý, không có hột, rất thơm ngon. Hay có thể kể tới 13 gốc măng cụt Giang Châu, một loại quả quý nổi tiếng xứ Huế chuyên được dâng cho vua.
Bên cạnh cây ăn quả là các loài hoa. Vườn An Hiên cũng là một vườn hoa. Mùa xuân hoa mơ nở trắng lối vào, mùa hè hoa súng nở đỏ trên mặt nước, và bao nhiêu loài hoa khác thay nhau nở 4 mùa: trà mi, mộc, mẫu đơn, nhài, hải đường, thạch lựu, sứ, thủy tiên, ngọc lan, tường vi, thiên lý, hoàng mai, bạch mai…
Góc ký ức của ngôi nhà
Hơn một trăm năm, An Hiên đã trải qua bao đời chủ nhân, trải qua bao thăng trầm của lịch sử và sự khắc nghiệt của thời gian. Đã có những lúc nơi này bỏ hoang không người ở, ngôi nhà bị nhiều mất mát, hư hại. Dẫu vậy thì cho đến ngày hôm nay, An Hiên đã chứng minh được sức sống bền bỉ, cũng như một giá trị kiến trúc – văn hóa – tinh thần sâu sắc.
Giờ đây, nhà vườn An Hiên là một chốn bình yên, một địa chỉ văn hóa của đất cố đô. Ở nơi này, người ta có thể cảm nhận được một thế giới khác cuộc sống bên ngoài: sâu hơn, chậm hơn và bình lặng hơn. Đó là một không gian êm đềm, thư thái, một nơi chốn thâm trầm và yên tĩnh. Đó là nơi giao hòa thiên nhiên và con người, là nơi lắng lại để trở về với quá khứ…
Bài và ảnh: Hà Thành
